Weerstandsvermogen, risicobeheersing en financiële kengetallen

Inleiding
Voor aanvullend inzicht op onze financiële positie is het van belang een beeld te krijgen van de potentiële mee- en tegenvallers (risico’s) en van onze mogelijkheden om de tegenvallers op te vangen (= de weerstandscapaciteit). Dit inzicht geeft een beeld van de robuustheid van onze financiële situatie. Naast het verkrijgen van inzicht in de financiële weerbaarheid proberen wij met het uitvoeren van risicomanagement een voortschrijdend en structureel inzicht te verkrijgen in de risico’s die we lopen bij het behalen van de doelstellingen van de organisatie. In 2023 hebben we daartoe de registratie van onze risico’s gewijzigd en deze ondergebracht in de applicatie waarmee onze P&C documenten worden opgesteld. Tevens hebben we geconstateerd dat bij de toepassing van de Monte Carlo methode we rekenen met de maximale risicobedragen. Daarmee is extra voorzichtigheid ingebouwd wat betreft het beschikbaar houden van (algemene) reserves als weerstandscapaciteit. In het traject dat moet leiden tot maatregelen om te komen tot een sluitend meerjarenperspectief is dezelfde voorzichtigheid in onze ramingen ook aan de orde gekomen en we onderzoeken voorjaar 2024 op welke wijze, met in inachtneming van de noodzakelijke marges, de behoedzaamheid enigszins losgelaten kan worden. Vooralsnog zijn in deze jaarrekening en in deze paragraaf weerstandsvermogen dezelfde uitgangspunten als voorgaande jaren gehanteerd.

Voor de beoordeling van ons weerstandsvermogen zijn twee elementen van belang:

de weerstandscapaciteit: de middelen en mogelijkheden waarover wij (kunnen) beschikken om niet-begrote, onvoorziene kosten (risico’s) te dekken;
de risico’s: risico’s van materiële betekenis waarvoor geen maatregelen, in de vorm van bijvoorbeeld een verzekering of voorziening, zijn getroffen.

Twee maal per jaar, bij de programmabegroting en bij de jaarstukken, actualiseren we onze risico's en beoordelen we in hoeverre ons weerstandsvermogen toereikend is. Dit doen we aan hand van de gestelde kaders uit de vastgestelde nota risicomanagement en weerstandsvermogen (2021). De beschikbare weerstandscapaciteit zoals deze blijkt uit deze jaarrekening zetten we af tegen de geactualiseerde en gekwantificeerde risico-inventarisatie per 1 maart 2024.

In deze paragraaf gaan wij achtereenvolgens in op de beschikbare weerstandscapaciteit en de wijze waarop deze is berekend, de benodigde weerstandscapaciteit en het risicoprofiel waarop dit is gebaseerd en de relatie tussen de benodigde en de beschikbare weerstandscapaciteit. Tot slot gaan we in op een aantal financiële kengetallen.

Beschikbare weerstandscapaciteit
Tot de weerstandscapaciteit van de gemeente worden gerekend:
• De algemene reserves
• De onbenutte belastingcapaciteit OZB
• De begrotingsruimte

Algemene reserves
Onder onze algemene reserves verstaan we de algemene reserve en de reserve Grondbedrijf. De boekwaarde van de algemene reserve per 31 december 2023 bedraagt € 20,8 mln. en de omvang van de reserve grondbedrijf € 36,2 mln.

De onbenutte belastingcapaciteit OZB
De onbenutte belastingcapaciteit is de extra ruimte die we hebben om de belastinginkomsten te maximaliseren. In de nota risicomanagement en weerstandsvermogen is vastgelegd dat we hiervoor de ruimte hanteren die er is ten opzichte van de artikel 12 normen voor een redelijk belasting peil.

De norm (redelijk peil OZB voor 2023), zoals vastgesteld in de mei circulaire 2022, bedraagt voor het jaar 2023 0,1729% van de totale WOZ-waarde. Toepassing van deze norm op de totale WOZ-waarde van Nieuwegein leidt tot een bedrag van € 21,49 mln. Afgezet tegen de werkelijke opbrengst OZB in 2023 ad € 21,07 mln. betekent dat een onbenutte belastingcapaciteit OZB van € 0,42 mln. We zien dat de ontwikkeling van de tarieven in Nieuwegein afwijken van die in het hele land.

Voor de riool- en afvalstoffenheffing geldt dat sprake is van vrijwel kostendekkende tarieven (zie paragraaf lokale heffingen). Dit betekent dat er daar geen sprake is van onbenutte belastingcapaciteit.

Beschikbare weerstandscapaciteit
Op grond van bovengenoemde uitgangspunten kan de beschikbare weerstandscapaciteit als volgt worden weergegeven:

Beschikbare weerstandscapaciteit (bedragen x € 1.000)	Stand per 31-12-2023
Algemene reserve	20.763
Onbenutte belastingcapaciteit	420
Reserve grondbedrijf	36.180
Totale beschikbare weerstandscapaciteit	57.362

NB: Deze weerstandscapaciteit is berekend aan de hand van de gegevens uit de jaarrekening 2023, de voorgestelde resultaatbestemming is hier niet in verwerkt.

Benodigde weerstandscapaciteit
Om het weerstandsvermogen te kunnen beoordelen moet de beschikbare weerstandscapaciteit afgezet worden tegen de risico's.

Voor deze jaarrekening zijn de risico's per 1 maart 2024 in kaart gebracht. Het totale ingeschatte maximale gevolg op basis van kansberekening van alle geïnventariseerde risico's medio februari 2022 bedraagt afgerond € 69,70 mln.
Door de maximale gevolgen van de individuele risico's bij elkaar op te tellen ontstaat een te negatief oordeel over het benodigde weerstandsvermogen. Het is immers vrijwel zeker dat niet alle risico’s zich tegelijkertijd voor zullen doen. Daarnaast zal niet ieder risico zich daadwerkelijk in de maximale omvang voordoen. Om deze overschatting van risico's te voorkomen is gebruik gemaakt van risicosimulatie (de Monte Carlo methode). In de nota risicomanagement en weerstandsvermogen is vastgesteld dat voor de bepaling van de benodigde weerstandscapaciteit wordt uitgegaan van een risicosimulatie waarbij een zekerheidspercentage van 90% wordt gehanteerd. Uit de uitgevoerde risicosimulatie volgt dat met 90% zekerheid een bedrag van € 13,75 mln. voldoende is om alle risico's van de gemeente te kunnen afdekken (de benodigde weerstandscapaciteit). Zoals in de inleiding al aangegeven is dit bedrag gebaseerd op de maximale schadebedragen die zijn ingeschat.

Er zijn gemeentebreed vele risico's in beeld. Dit betreft niet alleen financiële risico's, maar ook bijvoorbeeld juridische, personele en imagorisico's. Hieronder presenteren wij de belangrijkste financiële risico’s op dit moment voor de gemeente Nieuwegein.

Allereerst zijn daar de risico's voor het grondbedrijf. De opbrengsten en kosten zijn van veel en verschillende factoren afhankelijk. Voor deze jaarrekening zijn de risico's geactualiseerd en dat laat op onderdelen enkele verschuivingen zien ten op zichte van het beeld bij de begroting 2024 (peildatum september 2023). In de jaarstukken grondbedrijf wordt nader op de risico's ingegaan.
De hoge inflatie in 2022 en het effect daarvan op CAO's waaronder die voor gemeenten leidt tot hogere kosten voor gemeenten. Binnen de afgesproken systematiek worden deze kosten gecompenseerd via de algemene uitkering uit het Gemeentefonds. De wijze van berekenen brengt echter het risico met zich mee dat deze compensatie tekortschiet.

Het ziekteverzuimpercentage over 2023 bedroeg 8,27%. Dit is lager dan het jaar daarvoor maar nog steeds hoog. Ook in vergelijking met andere gemeenten of sectoren. Sinds jaren wordt ambtelijk extra capaciteit vrijgemaakt voor beheersing en voorkomen ziekteverzuim.
Ook op het personeelsvlak vormt de beschikbaarheid van voldoende en voldoende gekwalificeerd personeel een risico. Zowel voor het vervullen van de eigen vacatures, voor tijdelijke inhuur, maar ook de inzet van externe partijen (aannemers). Het mogelijke gevolg betreft vooral vertraging in de realisatie van de gemeentelijke ambities.
De bijdragen vanuit het Rijk zijn ook nog steeds een onzekere factor en vormen daarmee een risico voor de gemeente. Mede door de val van het kabinet en de momenteel lopende formatie lijkt duidelijkheid voor gemeenten voorlopig uit te blijven.
De risico's op het terrein van ICT, informatiebeveiliging etc. zijn voor deze jaarrekening nadrukkelijk onder de loep genomen en geactualiseerd. Dit vanwege de toenemende afhankelijkheid, maar ook bedreigingen die wereldwijd plaatsvinden en van alle kanten kunnen komen.
Tot slot noemen we het risico op toenemende zorgkosten. Zowel in de jeugdzorg als de WMO hebben we te maken met open einde regelingen met als risico dat de zorgvraag uiteindelijk hoger uitvalt dan van te voren ingeschat.

Relatie benodigde en beschikbare weerstandscapaciteit
De benodigde weerstandscapaciteit die uit de risicosimulatie voortvloeit, kan worden afgezet tegen de beschikbare weerstandscapaciteit. De uitkomst van die berekening vormt de ratio voor het weerstandsvermogen.

Beschikbare weerstandscapaciteit	=	€ 57,36	= 4,2
Benodigde weerstandscapaciteit		€ 13,75

De verhouding tussen de benodigde weerstandscapaciteit, gebaseerd op de risico-inventarisatie en de beschikbare weerstandscapaciteit, gebaseerd op de omvang van onze reserves (exclusief de resultaatsbestemming over 2022), is meer dan ruim voldoende. Ten opzichte van de jaarrekening 2022 is de ratio iets verbeterd. Ondanks het feit dat de risico's zijn toegenomen. De stijging van de ratio is het gevolg van een nog hogere toename (relatief gezien) van de beschikbare weerstandscapaciteit. Dat laatste hangt samen met het resultaat 2022 dat aan de algemene reserve is toegevoegd.

Financiële kengetallen

Sinds 2015 is in het Besluit Begroting en Verantwoording vastgelegd dat over een aantal financiële kengetallen moet worden gerapporteerd. Deze kengetallen zijn bedoeld om inzicht te geven in de financiële weer- en wendbaarheid van de gemeente. Hiermee krijgt de raad gemakkelijker inzicht in de financiële positie van de gemeente en in de baten en lasten. Deze kengetallen vormen een verbinding tussen de verschillende aspecten die de raad in de beoordeling van de financiële positie kan betrekken om daar een verantwoord oordeel over te kunnen geven. De kengetallen leveren daarmee ook een bijdrage aan de kaderstellende en controlerende rol.
Hieronder presenteren wij de kengetallen van Nieuwegein over rekening 2022, begroting 2023 en jaarrekening 2023.

	Jaarrekening 2022	Begroting 2023	Jaarrekening 2023
Netto schuldquote	46	72	51
Netto schuldquote gecorrigeerd voor alle verstrekte leningen	51	77	55
Solvabiliteitsratio	29%	25%	30%
Structurele exploitatieruimte	0,36%	2,1%	-0,99%
Kengetal grondexploitatie	6,21	2,98%	7,15%
Belastingcapaciteit	90%	97%	90%

Hieronder lichten wij de kengetallen toe.

Netto schuldquote: De netto schuldquote geeft inzicht in het niveau van de schuldenlast van de gemeente ten opzichte van de eigen middelen (baten). Het geeft hiermee een indicatie in welke mate de rentelasten en aflossingen op de exploitatie drukken. Onze netto schuldquote laat een stijgende trend zien ten opzichte van 2022. Dit wordt deels veroorzaakt door een stijgend saldo langlopende leningen en deels door een toename van de overlopende passiva (ontvangen rijkssubsidies die nog niet zijn besteed) daalt de quote. Daarnaast stijgen de totale baten in deze jaarrekening ten opzichte van vorig jaar. Ter duiding van het kengetal geeft de VNG aan dat een kengetal boven de 100% een aanleiding voor alertheid is en waarbij 130% geldt als bovengrens. Zie tevens de toelichting in de paragraaf Financiering over leningen.
Netto schuldquote min verstrekte leningen: Zie de definitie hierboven, met de correctie voor doorgeleende bedragen (kapitaalverstrekkingen aan verbonden partijen). Dit kengetal vertoont dezelfde ontwikkeling als de netto schuldquote.
Solvabiliteit: Onder de solvabiliteitsratio wordt het eigen vermogen als percentage van het totale vermogen verstaan. Als signaalwaarde voor de solvabiliteitsratio geldt een percentage van 20%. Nieuwegein zit daar boven. Ten opzichte van de jaarrekening 2022 zien we een stabiele trend: Ons eigen vermogen is toegenomen, maar het vreemd vermogen in een vergelijke mate. Ten opzichte van de begroting 2023 is de solvabiliteit iets toegenomen. Dit wordt veroorzaakt door een toename van het eigen vermogen. In vergelijking met de begroting 2023 zien we een verbeterd beeld, dit wordt vooral veroorzaakt door achterblijvende investeringen.
Structurele exploitatieruimte: Dit kengetal is van belang om te kunnen beoordelen welke structurele ruimte een gemeente heeft om de eigen lasten te dragen. Dit kengetal geeft aan hoe groot de structurele exploitatieruimte is, doordat wordt gekeken naar de structurele baten en structurele lasten en deze worden vergeleken met de totale baten. (structurele saldo/ totale baten). Een positief getal betekent dat incidentele lasten deels uit structurele middelen worden gedekt en dat de structurele baten toereikend zijn om de structurele lasten (waaronder de rente en aflossing van een lening) te dekken. Een negatief getal betekent dat structurele lasten deels uit incidentele baten worden gedekt. In de jaarrekening 2023 zijn de structurele lasten hoger dan de structurele baten, dit is een omslag ten opzichte van de afgelopen jaren. De belangrijkste reden hiervoor is de toename van incidenteel geld van het Rijk, waar soms ook structurele lasten tegenover staan. Daarnaast betreft het de besteding van incidentele middelen die in 2022 zijn overgeheveld naar 2023 voor de opvang van hogere indexeringen.
Kengetal grondexploitatie: Dit kengetal geeft weer hoe de waarde van de grond zich verhoudt tot de totale (geraamde) baten. Hoe lager dit getal des te minder afhankelijk is de gemeente van de resultaten van het grondbedrijf. Ten opzichte van 2022 is sprake van een lichte stijging van dit kengetal. Dit wordt veroorzaakt door een stijgende voorraadpositie, onder andere Rijnhuizen Noord en Kindcentrum Vreeswijk.
Belastingcapaciteit: De belastingcapaciteit geeft inzicht hoe de belastingdruk in de gemeente zich verhoudt ten opzichte van het landelijke gemiddelde. Het kengetal belastingcapaciteit vergelijkt de woonlasten (OZB, rioolheffing, afvalstoffenheffing) van een gemiddeld gezin in Nieuwegein met landelijke cijfers. Onze woonlasten liggen op 90% van het landelijk gemiddelde. Dit is een daling van de trend ten opzichte van voorgaande jaren. De belastingdruk in Nieuwegein stijgt minder snel dan het landelijk gemiddelde.

Netto schuldquote:
De netto schuldquote geeft inzicht in het niveau van de schuldenlast van de gemeente ten opzichte van de eigen middelen (baten). Het geeft hiermee een indicatie in welke mate de rentelasten en aflossingen op de exploitatie drukken. Onze netto schuldquote laat een stijgende trend zien ten opzichte van 2022. Dit wordt deels veroorzaakt door een stijgend saldo langlopende leningen en deels door een toename van de overlopende passiva (ontvangen rijkssubsidies die nog niet zijn besteed) daalt de quote. Daarnaast stijgen de totale baten in deze jaarrekening ten opzichte van vorig jaar. Ter duiding van het kengetal geeft de VNG aan dat een kengetal boven de 100% een aanleiding voor alertheid is en waarbij 130% geldt als bovengrens. Zie tevens de toelichting in de paragraaf Financiering over leningen.

Netto schuldquote min verstrekte leningen:
Zie de definitie hierboven, met de correctie voor doorgeleende bedragen (kapitaalverstrekkingen aan verbonden partijen). Dit kengetal vertoont dezelfde ontwikkeling als de netto schuldquote.

Solvabiliteit:
Onder de solvabiliteitsratio wordt het eigen vermogen als percentage van het totale vermogen verstaan. Als signaalwaarde voor de solvabiliteitsratio geldt een percentage van 20%. Nieuwegein zit daar boven. Ten opzichte van de jaarrekening 2022 zien we een stabiele trend: Ons eigen vermogen is toegenomen, maar het vreemd vermogen in een vergelijke mate. Ten opzichte van de begroting 2023 is de solvabiliteit iets toegenomen. Dit wordt veroorzaakt door een toename van het eigen vermogen. In vergelijking met de begroting 2023 zien we een verbeterd beeld, dit wordt vooral veroorzaakt door achterblijvende investeringen.

Structurele exploitatieruimte:
Dit kengetal is van belang om te kunnen beoordelen welke structurele ruimte een gemeente heeft om de eigen lasten te dragen. Dit kengetal geeft aan hoe groot de structurele exploitatieruimte is, doordat wordt gekeken naar de structurele baten en structurele lasten en deze worden vergeleken met de totale baten. (structurele saldo/ totale baten).
Een positief getal betekent dat incidentele lasten deels uit structurele middelen worden gedekt en dat de structurele baten toereikend zijn om de structurele lasten (waaronder de rente en aflossing van een lening) te dekken. Een negatief getal betekent dat structurele lasten deels uit incidentele baten worden gedekt. In de jaarrekening 2023 zijn de structurele lasten hoger dan de structurele baten, dit is een omslag ten opzichte van de afgelopen jaren. De belangrijkste reden hiervoor is de toename van incidenteel geld van het Rijk, waar soms ook structurele lasten tegenover staan. Daarnaast betreft het de besteding van incidentele middelen die in 2022 zijn overgeheveld naar 2023 voor de opvang van hogere indexeringen.

Kengetal grondexploitatie:
Dit kengetal geeft weer hoe de waarde van de grond zich verhoudt tot de totale (geraamde) baten. Hoe lager dit getal des te minder afhankelijk is de gemeente van de resultaten van het grondbedrijf. Ten opzichte van 2022 is sprake van een lichte stijging van dit kengetal. Dit wordt veroorzaakt door een stijgende voorraadpositie, onder andere Rijnhuizen Noord en Kindcentrum Vreeswijk.

Belastingcapaciteit:
De belastingcapaciteit geeft inzicht hoe de belastingdruk in de gemeente zich verhoudt ten opzichte van het landelijke gemiddelde. Het kengetal belastingcapaciteit vergelijkt de woonlasten (OZB, rioolheffing, afvalstoffenheffing) van een gemiddeld gezin in Nieuwegein met landelijke cijfers. Onze woonlasten liggen op 90% van het landelijk gemiddelde. Dit is een daling van de trend ten opzichte van voorgaande jaren. De belastingdruk in Nieuwegein stijgt minder snel dan het landelijk gemiddelde.